Koffiecultuur in Indonesië

door Joppe Zaat

Ik zit op de veranda voor ons huis met de katten lang uitgestrekt voor mijn voeten. Lo-fi hiphop komt zachtjes uit de bluetooth-speaker, terwijl ik uiterst geconcentreerd aan het typen ben. Af en toe neem ik een slok van mijn grote beker met twee zakjes Kapal Api. Kapal Api is voor Indonesië wat Douwe Egberts is in Nederland, het is een synoniem voor een bak koffie. De koffie die hier in Indonesië thuis gedronken wordt, is echter geen filter- of instantkoffie maar Kopi Tubruk, ongefilterde koffie.  

Kopi Hitam (zwarte koffie) en Kopi Susu (Koffie met melk) zijn de voornaamste opties en deze komen vrijwel altijd inclusief suiker. De grootste merken zijn ABC en Kapal Api en worden vaak verkocht in individuele sachets die aan elkaar zitten als een grote rol wc-papier. Je kan de koffie in de winkel kopen, op de pasar of van een mannetje op de fiets die ook sigaretten verkoopt. Het fatsoenlijk drinken van ongefilterde koffie vergt wel enige uitleg. 

1. Wacht tot de koffie naar de bodem is gezonken. Tijdens het wachten koelt de koffie af, dus vaak komt je koffie met een klein dekseltje om dit te voorkomen.
2. Blaas de koffie die op de oppervlakte is gebleven zachtjes van je af.
3. Drink je koffie.
4. Drink niet al je koffie.

Vaak genoeg heb ik meegemaakt dat ik niet goed oplette en toch nog een aller, aller, allerlaatste slok van mijn koffie nam. Vervolgens waren mijn tanden zwart gespikkeld en had ik erg de behoefte om mijn mond te spoelen. Aduh, als het ongefilterde koffie is blijft de koffiedrab natuurlijk op de bodem van je beker. Tenminste, als je die niet met het laatste beetje koffie alsnog naar binnen werkt.

Indonesië is een van de grootste koffieboon-producenten, maar niet zozeer een land waar je meteen aan denkt als je een bakje leut zet. Jarenlang was Indonesië een land waar de bonen voornamelijk bestemd waren voor de export en maar in beperkte mate voor grootschalig binnenlandse consumptie.

Er zijn zes unieke soorten koffiebonen die allemaal uit hun eigen regio komen en hun eigen unieke smaak hebben.

• Bali
• Sumatra
• Java
• Papua
• Sulawesi (Celebes/Toraja)
• Timor

Veel mensen zijn ondertussen bekend met Kopi Luwak. Deze koffiebonen zijn erg… speciaal. Het gaat hier niet zozeer om waar de boon vandaan komt, maar eerder om waar de koffieboon is geweest. Deze koffie wordt gemaakt door de vruchten waar de koffiebonen in zitten te voeren aan een civet, een soort grote marter. Dit beestje poept vervolgens alleen de boon uit, die gewassen wordt en vervolgens gebrand. Het zuur in de maag van de civet geeft de koffieboon een rijke smaak. Vaak worden de civets die voor deze koffie gefokt worden in kleine kooien gehouden en volgepropt met de vruchten. 

Steeds meer mensen zijn zich bewust van deze dieronvriendelijke praktijken en er is steeds minder animo voor deze koffiesoort. Veel Kopi Luwak die te koop is in de toeristische winkels en Duty-Free shops is hoogstwaarschijnlijk net zo nep als de Rolex in de winkel ernaast. Als de Kopi Luwak echt is, zal je dat ook direct merken aan de prijs. In Parijs heb ik wel eens een kopje Kopi Luwak op het menu zien staan voor 25 euro! Mocht je het echt willen drinken, dan kan je die het best op de plantage zelf kopen voor een redelijke prijs.

Tot kort geleden was Starbucks de dominante speler in de koffie-scene van Indonesië met Anomali Coffee en Excelso als lokale runner-ups. Maar sinds een aantal jaren schieten de Indonesische koffiezaken als paddenstoelen uit de grond. Zowel kleine hippe tentjes als grote ketens zorgen ervoor dat je om de tweehonderd meter zo ongeveer aan je dagelijkse dosis cafeïne kan komen voor een fatsoenlijke prijs. 

Mocht je echt heel hard een shot cafeïne nodig hebben, of gewoon heel malas (lui) zijn, dan kan je natuurlijk koffie bestellen via een bezorgservice als Go-Jek of Grab en wordt het gewoon thuisbezorgd terwijl je langzaam je bed uitrolt of vrolijk verder werkt aan je deadline. De wat chiquere zaken bieden niet alleen verschillende soorten koffiebonen aan, maar ook verschillende opties voor het maken van je kopje koffie: aeropress, pour over, french press, chemex, siphon, enzovoorts.

Sommige ketens hebben ondertussen grote naamsbekendheid gekregen. Een daarvan is Tuku, die met zijn Es kopi susu Tetangga (ijskoffie met melk en bruine suiker) zo populair is geworden dat zelfs President Jokowi hun koffie promoot. Tuku begon met alleen een afhaalmogelijkheid, maar ze hebben nu meerdere locaties waarvan er ook een is waar je kan zitten. 

Sommige mensen bestellen van tevoren grote hoeveelheden ijskoffie voor bijvoorbeeld een bruiloft. Ik bestel elke maandag een voorraadje voor mijn schoonmoeder die zij in de vriezer bewaart. Persoonlijk houd ik meer van een kop zwarte koffie, dus ik heb een maandabonnement afgesloten bij een zaak die bij mij om de hoek zit, zodat ik slechts 10.000 Rupiah (63 eurocent) betaal per kop koffie.

Verschillende van deze jonge zaken die groot zijn geworden dankzij social-media proberen nu iets terug te doen voor de maatschappij en het milieu. Gerecyclede rietjes, gratis thermosflessen voor schoolkinderen en andere ‘go-green’-opties laten zien dat deze bedrijven niet alleen op winst uit zijn, maar ook bewust zijn dat er een enorme wegwerpcultuur bestaat in Indonesië.

Kleine coffeeshops zijn een ideale hangplaats voor jongeren vanwege hun goedkope prijzen en gratis wifi. In Jakarta en andere grote steden zijn er talloze zaken die 24/7 open zijn voor de vele mensen die hun werk ‘s nachts doen. Behalve koffie is er vaak ook de mogelijkheid om simpele Indonesische gerechten of snacks te bestellen. Sommige kleine tentjes hebben alleen nootjes en donuts, maar als de zaken iets groter zijn, serveren ze vaak simpele Indonesische gerechten (Zoals Nasi Goreng, Sop Buntut en Rawon) en westerse snacks (Fish & chips, burgers en pasta). Natuurlijk moet je niet al te veel verwachten van de westerse gerechten en ben je beter af door iets te bestellen wat de kok zelf ook kent.

Sommige coffeeshops proberen klanten te trekken met bepaalde gimmicks zoals eetbare espressokopjes gemaakt van cookie dough en anderen combineren het met een kapperszaak. Barista’s worden steeds beter getraind en er zijn vele competities op koffiebeurzen/festivals waar zowel baristas als koffieliefhebbers op afkomen. Een goede barista is belangrijk. De setting van de zaak ook, maar uiteindelijk draait het toch allemaal om de koffie en de bonen. De status van koffie is in de afgelopen jaren geraffineerd en opgepoetst. Het is niet meer een drankje waarvan je de laatste slok niet kan nemen, maar een drankje waarvan de laatste slok net zo belangrijk is als de eerste. 

De verbetering van het imago is mede te danken aan de Indonesische film Filosofi kopi, met onder andere Rio Dewanto en Chicco Jerikho. De eerste film met deze twee bekende acteurs kwam uit in 2015 en was een enorm succes. Het vervolg kwam twee jaar later uit en ook deze wordt gezien als een van de betere Indonesische dramafilms. De acteurs hebben een echte zaak gestart onder de naam Filosofi kopi en deze is nog steeds erg populair.

Steeds meer klanten weten nu het verschil tussen een café latte en een cappuccino. Het verschil tussen light, medium en dark roast. Maar het allerbelangrijkste van alles, de Indonesische koffiedrinker weet wat ze lekker vindt.

Over Joppe

Na Nederland, Ecuador, Frankrijk en Australië woon ik nu al bijna vier jaar in Indonesië, waarvan twee jaar in Jakarta, samen met mijn vrouw en schoonfamilie. In eerste instantie was ik, een derde generatie indo, naar Indonesië gekomen voor werk als professioneel kok, maar ik bleef er voor de liefde.

Geregeld gaan mijn vrouw en ik samen of met familie op vakantie in Indonesië en meestal redelijk buiten gebaande paden. Samen met mijn zus en zwager uit Nederland zoeken we nieuwe bestemmingen en elk jaar proberen we de vorige vakantie te overtreffen met nog mooiere avonturen. Bali, Flores, Sumba, delen van Sumatra en Java heb ik nu allemaal al een keer gezien maar er is nog een hoop te ontdekken en te beleven.

Omdat ik in meerdere landen heb gewoond sta ik open voor alles wat ik tegenkom, zonder bepaalde verwachtingen. Ik houd ervan om ervaringen te delen die uniek zijn, maar waar iemand zich wel in kan verplaatsen en hopelijk ook een beetje om kan lachen.